Չեմ արգելում

Թույլ եմ տալիս ինձ զգալ։ Լավ, գոնե ժամանակ առ ժամանակ։ Քարացումս անխուսափելի է, կատարյալ սթափությունս՝ իրականություն։ Բայց․․․
Չեմ արգելում ինձ զգալ․ մեկ-մեկ։

Պատերազմի ընթացքում ստացված վիրավորվածության հետևանքով հայրս ստիպված էր ամեն տարի վերականգնողական բուժում անցել։ Քաղաքում քիչ էին հիվանդանոցները, որտեղ մասնագիտացված բուժում էին իրականացնում։ Դրանցից մեկը Ավանում էր։ Չգիտե՛մ էլ․ դժբախտաբար, թե բարեբախտաբար։
Հիվանդանոցում սնունդ չէին ապահովում։ 2-3 շաբաթ տևող բուժման ընթացքում Արցախում վիրավորված հրամանատար հորս սնունդը մայրս էր սարքում։ Հոսանքն անկանոն էին միացնում, ու մայրս ստիպված էր լինում սպասել այնքան, մինչև լույսը կտան։ "Մի ինչ-որ բան", այսպես կարելի է անվանել փլավն ու կարտոֆիլը, որից բացի հնարավոր չէր որևէ այլ բան գնել, դե որովհետև գումար չկար։ Երբեք չեմ մոռանա։ Մի օր մայրս ասաց, թե ուտելու գրեթե ոչինչ չկա, նրան առաջարկեցի․

- Մամ, եթե ես չլինեմ, մի աման ապուր կավելանա ու դուք կկարողանաք մի օր էլ ապրել։

Ես շատ փոքր էի նման խոսքեր ասելու համար, բայց "խաղասեղանին" մորս արցունքներն էին (ցավով եմ հիշում այս դրվագը, բայց դժբախտաբար այնպես է մեջս նստել, որ մոռանալը պարզապես անհնար է)։
Երբ լույսն անհույս կորում էր, մայրս ուտելիքը եփում էր փայտի վառարանի վրա։ Դրանցից բոլորի տներում կար։
Եթե հայրս պատերազմի հերոս էր, ապա մայրս ընտանիքի, մեր՝ երեք երեխաներիս հերոսն էր։ Այդ տարիներին մեզ թիկունքում խնամելը, հավատա՛, քիչ հերոսություն չէր։ Մորս պես քանի-քանի մայրեր են զավակ մեծացրել առանց ամուսինների, որոնք կռիվ էին տալիս ճակատում․․․
  Հացը պատրաստ էր։ Մայրիկն այդ տեղավորում էր տարբեր ամանների մեջ ու մեզ հագուկապում (վստահ եմ, որ մայրս "հագուկապում" բառը կարդա, ինձ ասելու է, որ հայերենում այդպիսի բառ չկա, բայց համարենք, որ հորինեցի հենց նոր)։ Մի կամբինիզոն ունեի, կապտականաչավուն էր, բավականին տաք (թե ասա ի՞նչ եմ հիշում, ընդամենը 3 տարեկան էի)։ Հիշում եմ, չնայած, որ 3-4 տարեկան էի։ Ապա մայրս քույրերիս էր տաք-տաք "կապում"։ Ստիպված էր մեզ երեքիս իր հետ տանել, որովհետև չկար որևէ մեկը, ում կարող էր վստահել։ Նոր եմ հաշվել, որ մեր հին տնից հիվանդանոցը հեռու էր ավել քան երեք կիլոմետրը։

Անցնում էինք շենքերի միջով, ապա դուրս գալիս մի բանուկ փողոց (Աճառյան փողոցն քր)։ Մի քիչ քայլում էինք այդ բանուկ փողոցով ու մտնում մեկ այլ, բայց կորած փողոց։ Այդ փողոցը միշտ եմ հիշելու, ամեն անգամ, երբ անցնեմ դրանով։ Բուսաբանականi ճանապարհն էր։ Այժմ կոչվում է "Ծարավ աղբյուրի" փողոց։ Հիմա այն բանուկ է, իսկ այն ժամանակ ոչ մի մեքենա այդ ճամփով չէր շարժվում, ոչ մի տուն չկար կառուցված, ոչ մի կենդանի էակ, բացի շներից։ Փողոցային շներն ուղղակի վխտում էին։ Ատամներն էին կռթկռթացնում։ Սակայն մայրս ուժեղ ու համարձակ կին է։ Նա իր փոքրիկներին հաստատ կպաշտպաներ, ինչ էլ որ լիներ։
Ցերեկն ապահով էր, բայց որ ամուսնուն էր հասնում, երբ հորս տեսնում էինք, ամեն բան դասավորվում էր այնպես, որ մնում էինք մինչև մութ, կարոտներս էինք առնում էլի։ Հայրիկս էր մեզ տուն ուղարկում, որովհետև հասկանում էր, որ արդեն ուշ է ու վտանգավոր։
Ինքն այդ մթության ու նույն ճանապարհի ցավը վաղուց առել էր։

                                                                                     ***

Երբ հայրս ավելի երիտասարդ էր, նրա քեռու կինը վատառողջ էր։ Զեյթունիօնկոլոգիայում էր բուժվում։ Մի օր հայրս հիվանդանոց է գնում նույն ճանապարհով ու նպատակով, ինչ մենք էինք նրա մոտ գնում (ուտելիք է տանում քեռեկնոջն ու քեռուն), հորս վրա հարձակվում են անկուշտ 4-5 փողոցային շուն ու գրեթե հոշոտում (երևի դրա պատճառով էի երկար ժամանակ վախենում շներից)։ Հորս տեղափոխում են հիվանդանոց ու երկար բուժում։ Մայրս մեկ անգամ չէ, որ միայնակ է հատել է կտրել հիվանդանոցների ճանապարհը։ Հիմա այդ ուղին նրա հետ կիսում էինք մենք։

                                                                                     ***

Մենք անհոգ վազվզում էինք հիվանդանոցի միջանցքներով, ժպտում ու պատմում էինք այլ բուժվողներին, թե ով ենք և ում մոտ ենք եկել, երբ մայրս կանչում էր մեզ պալատ, որ պատրաստվեինք վերադառնալ տուն։ Հիմա եմ հասկանում, որ նրանք նույնպես Արցախում վիրավորված զինվորներ ու հրամանատարներ էին, որոնք հորս հետ կիսում էին բուժումը՝ տարբեր պալատներում, բայց մի բժիշկի մոտ։ Տարիների ընթացքում հասկացա ու այդ կլինիկայի պացիենտների մեջ ճանաչեցի նաև հայրիկիս զինվորներին։ Սակայն, միևնույնն է, ես դեռ չէի գիտակցում, որ նրանք եկել են բուժվելու։ Ինձ թվում էր, թե նրանք պարզապես հայրիկի կողքին են, նրան օգնելու համար։

Հետդարձի ճանապարհին գիտես ինչպե՞ս էինք չափում վերադարձի ուղին։ Հիվանդանոցից դուրս գալիս ժամանակ առ ժամանակ հետ էինք նայում ու գոչում "մայրիկ-մայրիկ, տես ինչքա՜ն հեռու գնացինք"։ Մեր չափանիշն էր տեսողական "հեռուն", որովհետև չափելու այլ միավոր մե՛նք՝ պուճուրներս չունեինք։
Մայրս մեզ առաջ էր թողնում, որ տեսադաշտում լինենք, ապա խնդրում էր հիշել մեր սիրած երգերն ու երգելով գնալ, որ ճանապարհը թեթև ու կարճ թվա։ Հախվերդյանից մինչև Արտավազդ Բայաթյանի "Իմ ընկեր" երգը երգում էինք։ Այդ երգն իմ ավագ քույրն անգիր էր արել ռադիոյից։ Երբեք չեմ մոռանա հիվանդանոցից մեր մի վերադարձ, երբ անձրևը շռնդում էր Բախի ամենակատաղի սիմֆոնիայի պես։ Շռնդում էր այնպես, կարծես երբեք էլ անձրև չի գալու, ու սա վերջինն է, կուլմինացին։
Մայրս մեզ արագացնում էր, ասում, որ շուտ է պետք տուն հասնել, հակառակ դեպքում ռադիոյով չենք լսի "Իմ ընկեր" երգը, մոտիվացնում էր էլի։ Եթե հիմա ընկնեի նման անձրևի տակ, ինձ երջանիկ կզգայի։ Այդ ինձ կհիշեցներ րոպեները, երբ ես կամբինիզոնով ջուր դարձա՝ հիվանդանոցից վերադարձի ճանապարհին։  
Այժմ իմ յուրաքանչյուր անցած ճանապարհ ինձ համար նույն ուղին է, ինչ հատել եմ հորս ուտելիք տանելու ժամանակ։ Նույն պատրաստակամությամբ եմ ճամփես հատում, նույն ոգով ու հավատամքով։ Գիտեմ, որ վերջը և՛ ցավոտ է լինելու, և՛ լի հպարտությամբ։ Յուրաքանչյուր ճամփա, որ ոտքով եմ հատել, ինձ համար սուրբ է, ինչպես մայրս, որ հորս սնունդ էր տանում։ Յուրաքանչյուր ճանապարհ ինձ համար հաղթահարելի է։ Գիտեմ, որ ճանապարհի ավատին պիտի պայծառանամ, գիտակցեմ, որ անհաղթահարելի ոչինչ չկա, որ ճանապարն իրականում հարթ է, պարզապես այն  պետք է անցնել սովորելով, չընկրկելով, չմոռանալով, չանտեսելով, չհոռանալով, չժխտելով․․․

Այժմ ես ազատ եմ։ Սավառնում եմ, որքան հնարարավոր է հեռու և անսպառ։
Պարզապես ցանկանում եմ մնալ նույնքան ազատամարտիկ, որքան հայրս էր․․․
Հանուն մտքի ու երևակայության ազատության, հանուն գաղափարի, մեր գենետիկ գաղափարի․․․